ردیف استاد در«بازگوی» شنیدنی شد/ کاهش خلاقیت در موسیقی

نسخه مجازی ردیف دوره عالی مرحوم علی اکبر شهنازی از هنرمندان پیشگام موسیقی ایرانی در قالب پروژه موسیقایی «بازگوی» به نوازندگی سه تار علی کاظمی در قالب چهار آلبوم مجزا مشتمل بر «دستگاه همایون»، «دستگاه سه گاه»، «آواز دشتی» و «آواز بیات اصفهان» در دسترس مخاطبان و علاقه مندان موسیقی ایرانی قرار گرفت.

علی کاظمی درباره این اثر نوشته است:

ردیف دوره عالی استاد علی اکبر شهنازی ردیف به مفهوم متداول آن، یعنی مجموعه ای مدون برای حفظ، ثبت، انتقال و آموزش دستگاه ها، گوشه ها، مایه ها و الحان موسیقی ایرانی نیست، بلکه کارگانی است که تفسیر شخصی مولف آن را از موسیقی دستگاهی، هرچند در چارچوب ردیف قدمایی، باز می تاباند. تفسیری نو که با آزادی تامل برانگیزی در گزینش گوشه ها، چینش مایه ها، چیدمان ضربی ها و ساختار لحن ها همراه است و نگاه خلاقه ای که در امتداد و چارچوب موسیقی کلاسیک بروز می یابد.

این آفرینش گری در امتداد یک فرهنگ موسیقایی مقوله ای است که نباید از آن غفلت کرد؛ خلاقیتی که از درون یک فرهنگ می جوشد و عناصر برون فرهنگی، در صورت وجود، تنها به عنوان ابزار و مصالح کار هنری به کار گرفته می شوند، گاه به هدف برآورده کردن یک نیاز، گاه برای تنوع بخشیدن به محصول هنری و گاه برای رفع بعضی کاستی ها.

واقعیت این است که این نوع نگاه به مقوله خلاقیت در موسیقی ایرانی در حال کمرنگ شدن است و اهمیت آن در بستر فرهنگ موسیقی ایرانی چندان درک نمی شود؛ بگذریم از برخی دیدگاه های افراطی که اساسا آن را نوآوری به حساب نمی آورند.

یکی از بهترین مثال ها برای تعمق و تامل بیشتر روی چنین نگاهی به موضوع آفرینش در موسیقی دستگاهی و همچنین تبیین و تشریح آن ردیف دوره عالی استاد شهنازی است. این ردیف، با توجه به نکاتی که گفته شد، بیش از آن که اثری آموزشی باشد اثری هنری و خلاقانه است؛ اثری سترگ که برپایه شناختی عمیق از موسیقی دستگاهی ایران و همچنین ساز تار آفریده شده است.

تاکید بر هنری بودن این کارگان به ویژه از آن رو است که در ذهن اغلب کسانی که موسیقی تعلیم می دهند یا تعلیم می بینند همراه شدن عنوان «کارگان» با واژه ردیف آن کارگان را بیش از هرچیز آموزشی جلوه داده و این نگاه آموزشی غالبا در اجرا نیز خود را نشان می‌دهد.

البته تردیدی نیست که هم ردیف های قدمایی وجه هنری دارند و هم ردیف استاد شهنازی و ردیف های مشابه سویه آموزشی اما آنچه اهمیت دارد توجه به کارکرد اصلی و زیربنایی هرکدام از این دو گونه ردیف است؛ در یکی حفظ و ثبت و ضبط دستگاهها، آوازها و گوشه های موسیقی ایران و انتقال یک میراث فرهنگی تاریخی کهن اهمیت دارد و در دیگری دست کم آن طور که من درک می کنم، شیوه تفسیر شخصی از یک کهن الگو.

گونه نخست را می توان ردیف های «روایت گر» نام نهاد و گونه دوم را ردیف های «تفسیرگر» که غالبا به دو دلیل اصلی به وجود آمده و می آیند؛ دلیل نخست همان گونه که از عنوان آن پیداست، به موضوع عمل خلاقه باز می گردد، اوج عمل خلاقه در موسیقی دستگاهی چنان چه در بخشی از کتاب «تحریر در آواز ایرانی» نیز به آن پرداخته ام، ارائه تفسیری نو از متن (ردیف های قدمایی) و مایه های کهن است. اینکه یک موسیقدان ایرانی (نمونه بارز آن استاد شهنازی) با تکیه برذوق شخصی و شناخت عمیق از موسیقی دست به آفرینش مجموعه ای از الحان در قالب دستگاه ها، آوازها و گوشه ها و همچنین گونه های متنوع ضربی بزند (که عنوان «ردیف» هم دقیقا به همین اعتبار به آن اطلاق می شود) بی شک از زاویه ای که ما به موضوع می نگریم، یکی از قله های خلاقیت هنری در موسیقی دستگاهی است.

دلیل دوم به یک احساس نیاز مربوط می شود و پرکردن جای خالی آن. می دانیم که بعضی از سازهای ایرانی فاقد ردیفی مختص به خود هستند، بنابراین طبیعی است که استادان متخصص آن ساز، به ویژه در دوره ای که یادگیری موسیقی اقبالی روز افزون می یابد، به ساختن و پرداختن ردیفی برای آن ساز مبادرت ورزند. از میان این ردیف های آموزشی آن هایی که براساس ذوق و تفسیر شخصی ساخته شده اند در دسته ردیف های «تفسیرگر» قرار می گیرند، حتی اگر سویه آموزشی پررنگی نیز داشته باشند.

در دهه های اخیر مجموعه های دیگری نیز، هرچند انگشت شمار، با عنوان «ردیف» (منظور باز اجرای یک ردیف از پیش موجود نیست) منتشر شده اند که بعضا به نظر می رسد نه اصالت ردیف های «روایت گر» را دارند و نه خلاقیت ردیف های «تفسیرگر» را. این ردیف ها که عنصر تقلید در آن ها جلوه بیشتری دارد موضوع بحث ما نیستند، شاید با گذشت زمان بتوانیم قضاوت درست تری در مورد آنها داشته باشیم.

ردیف استاد شهنازی کارگانی هنری است و کارگان های هنری همواره بر قابلیت اجرای دوباره، چه بسا با نگاه و سلیقه شخصی تاکید دارند و مجموعه ای که تولید شده، اجرای ردیف دوره عالی استاد شهنازی با ساز سه تار است. با اینکه این ردیف اساسا برای تار تدوین شده است اما با تغییراتی اندک در برخی مضراب گذاری ها، انگشت گذاری ها و حالات نه تنها با سه تار قابل اجرا است بلکه اجرای آن با سه تار رنگ و طعمی بس متفاوت به این کارگان می بخشد. این رنگ و طعم جدید برای من بسیار جذاب و مسحور کننده بود و از این رو به اجرای آن با سه تار پرداختم.